
ب ههلكهفتا ئهنفالێن بههدينان يێن دووماهييێ:
ئهنفال و رهوشهنبيرييا كوردى و دكيۆمهنتكرنا تاوانان
ئيسماعيل بادى
پرۆسێسا قڕكرنا كوردان، كو رژێما عيراقێ يا ژناڤچوويى، ب ناڤێ (عمليات الأنفال الأخيرة) يان د ناڤ نڤيسينێن لهشكرى دا ب ناڤێ (خاتمة الأنفال) دهاته نياسين، نموونهيهكا بهرچاڤ و زيقه و تاوانا ژ ناڤبرنا ب كۆم يا ڕهگهزێ كوردان و مرۆڤايهتييێ بوو. ئانكو جينۆسايد كو ب پيڤهرێ ياسايا نێڤدهولهتى؛ ترسناكترين و مهحكۆمترين تاوانه دژى مرۆڤ و مرۆڤايهتييێ ب پيڤانا رهوشتى ژى دڕندانهترين و بێ رهحمترين كرياره.
كريار و ڤهڕێژ
ڤێ كريارا دژمنى قووناغ ب قووناغ دهستپێكرى يه و ههر ژ سالێن حهفتێيان ب دروستى رژێمێ كار بۆ كرى يه ل دهمێ ههمى گوندێن ل سهر سنوران ڕاكرين و ل كۆمهڵگههێن ب زۆرى چێكرين بنهجهـ كرين و ههتا شيياين ل سالا 1988ێ مهزنترين كريارا لهشكرى ب ناڤێ (عمليات الأنفال) و يا دووماهييێ و ژماره ههشت و تايبهت بوو ب دهڤهرا بههدينان ڤه. ئهڤ كرياره كو رژێما عيراقێ پێ ڕادبوو، ههمى ل كوردستانا عيراقێ (ههرێما باشوور) ئهنجامدا و د ئهگهرێ دا ل دويڤ ئاماران، نێزيكى 182 هزار كهس تێدا بهرزه كرن و پتر ژ 4500 گوندان هاتنه كاڤلكرن و سۆتن و وێرانكرن.
بۆ پتر پويتهپێدان و ڤهكۆلين و ل دويڤچوونێ ل دۆر كريارا ئهنفالان، هژمارهكا ئێكجار زۆر يا گۆتار و نڤيسينا ل دۆر هاتينه نڤيسين و د ناڤ بهرپهڕێن رۆژنامه و گۆڤارێن كوردى دا هاتينه بهلاڤكرن، ژبلى كۆڕ و سمينار و ديدارێن راديۆيى و تێلهفزيۆنان.
ههروهسا هژمارهكا باش يا پهرتووكان ب زمانێ كوردى و عهرهبى و ههتا ئينگليزى ژى هاتينه نڤيسين و چاپكرن. زێدهبارى كۆنفرانسێن تايبهت ل دۆر ڤێ مژارا گرنگ وهكو ئێكهمين كۆنفرانسێ (زانستى – ئهكاديمى – ئهنفال) ل ههولێرێ ل رۆژێن 14- 16 نيسانا 2002ێ ل ژێر درووشمێ (يهكێتى رێزهكانى گهلى كوردستان و پاراستنى ئاشتى و ئازادى برينهكانى ئهنفال سارێژ دهكات)، كو ژ لايێ مهكتهبا ناوهندى يا رێكخراوێن جهماوهرى و پيشهيى يا پارتى ديموكراتى كوردستان ب ههڤكارييا گۆڤارا (سهنتهرى برايهتى) – يا كو دهزگههێ رۆژنامهڤانييا برايهتى و خهبات ل وى دهمى دهردئێخست – و (سهنتهرێ ئهنفالان)ڤه هاته برێڤهبرن. د ڤى كۆنفرانسى دا هژمارهكا زۆر يا بابهت و ڤهكولينێن ئهكاديمى هاتنه پێشكێشكرن.
ههكه لێزڤڕينهكێ ل بياڤێ رهوشهنبيرييا كوردى دا بكهين، كا وهكو نڤيسين چ بۆ ئهنفالان هاتييه كرن و ههتا چ رادده ئهو كريارا جينۆسايدى هاتييه تۆماركرن، كۆمهكا مهزن يا پهرتووكان ب زمانێ كوردى و عهرهبى هاتينه چاپكرن و دێ چهندين بهڵگهفلمێن دكيۆمهنتكارى بينين، كو دهربڕێنێ ژ وێ تاوانا مهزن دكهن. زێدهبارى ل ههمى ههلكهفتان، رۆژنامه و گۆڤار و دهزگههێن راگههاندنێ وێ بيرهاتنێ ساخ دكهڤهنه.
نوكه ژى وهكو كارهكێ بهردهوام، (سهنتهرێ ئهنفالان) دكارى دايه، زێدهبارى (سهنتهرێ جينۆسايدكرنا ب كۆم) ل زانكۆيا دهۆكێ و گهلهك دهزگههـ و جهێن ديتر گرنگييهكا مهزن ب ڤى بابهتى ددهن.
چاپكرى و ئهدهبيات
ژ وان پهرتووكێن ب زمانێ كوردى هاتينه چاپكرن، وهكو بهڵگهنامه و ديدار ل گهل كهسێن كهفتينه بهر هێڕشا ئهنفالان و ئاوارهى وهڵاتێن ههڤسوى بووين، ههروهسا وان دكيۆمێنتێن ژ رژێما چوويى ماين، شياينه وان بيرهاتنێن نهخۆش و وان رويدانێن وان ب چاڤێن خۆ ديتين تۆمار بكهن و بكهنه پشكهك ژ ديرۆكا كوردان.
هندهك ژ وان پهرتووكێن ل دۆر ئهنفالێن دهڤهرا بههدينان (دهۆك، ئامێديێ، زاخۆ و ئاكرێ) هاتينه نڤيسين، ههتا نوكه ب ديتنا مه هژمارهكا كێمه ل ههڤبهرى وێ تاوانا مهزن، كو ههكه ب شێوهزارێن ديتر گهلهك پتر هاتينه نڤيسين و چاپكرن، ديسان نڤيسينا هۆزان و سررود و چيرۆك و ههمى ژانڕێن ئهدهبى، پشكهكا مهزن ڤهدگرن و گهلهك هاتينه نڤيسين و چاپكرن و بهلاڤكرن، باوهر دكهم ههر نڤيسهرهكێ كورد ههبيت؛ نهمازه يێن باشوور، تشتهك يێ ل دۆر ئهنفالان نڤيسى.
هندهك جاران ئهو داهێنان نهمازه هۆزان و چيرۆك د ناڤ بهرگێ پهرتووكهكێ دا هاتينه كۆمكرن و چاپكرن، فهر بوو ئهو كار ژ لايێ وان نڤيسهران ڤه يێ بهردهوام با، چونكو بهردهوام دهێنه نڤيسين و بهلاڤكرن.
چهند مفا ژ بهڵگهنامهيان هاتييه وهرگرتن؟
ههكه لێزڤڕينهكێ ل وان پهرتووكان بكهين ئهوێن ل دۆر كريارا ئهنفالان هاتينه نڤيسين، گهلهكا كۆمهكا دكيۆمێنت و بهڵگهنامه يێن رژێما كهفتى و ژناڤچوويى ل بهر دهست بوون، چ ئهو بهڵگهنامه يێن نڤيسى بن، يان دهنگ و ڕهنگ بن، ژبلى گۆتن و ديدهڤانييا كهسێن كهفتينه بهر هێڕشا ئهنفالان و سهرهاتى و ئهو دهردهسهريێن تووش بووينێ ڤهگێڕاينهڤه. ل ڤێره ئهم دشێين بێژين هندهك نڤيسهر و ڤهكۆلهران شيياينه مفايهكێ باش لێ وهربگرن و د ڤهكولينێن خۆ دا ب رهنگهك ئهكاديمى سهرهدهرييێ ل گهل دا بكهن، بهلێ هندهك نڤيسهر ژى گۆتن و كريارێن وان د ژێك دويرن و ئهو كهرهستهيێ ل بهر دهستێ وان – دبيت هندهكان تشتێ باشتر و بهڵگهنامهيێن گرنگتر لبهر دهست ههبن- نهشيياينه وهكو پێدڤى مفاى ژێ وهربگرن، چونكى ناڤئينانا سيفهتێ كهسێ پشكدار د كريارێن ئهنفالان دا چ وهكو (مستهشارێن فهوجێن چهتا) و مهفرهزهێين ئستخباراتێ كو پترييا وان مهفرهزهيان ب سهر (شوعبا سێ يا ئستخباراتێ)ڤه ل بهغدا دگرێدايى بوون، مخابن نهشيياينه وهكو پێدڤى و يا گرنگ كو ئهنجام بدهن، مفاى ژ وان كهرهستهيان وهربگرن، گۆتنا پهيڤا جاش و فلان و بێڤان و جهێن كريار لێ ئهنجامدايى، چ ژ بابهتى ناگوهۆڕيت ههكه ب دروستى دهڤهر دهڤهر ل دۆر كريارا ئهنفالان ل وێرێ نههێته نڤيسين و ههمى تشت نههێنه قهيد كرن، ب ديتنا من ئهڤا ديتر تنێ گۆتنهكا زێدهيه و ل خۆ پهيداكرنا دژمنايه، چونكو ئهو نڤيسهر بخۆ ژى دزانيت نهشێت يا پێدڤى و دروست بێژيت، ئهڤجا خۆ بێ دهنگكرن چێتره كو تنێ وهكو پهخشانهكێ بنڤيسيت و ئهوا خهلك ههمى زانن؛ ههر وێ ڤهگێڕيت.
ههكه لێنێرينهكێ ل مالپهرێن ئهنتهرنێتێ بكهين، دێ گهلهك ناڤان و گهلهك كهسێن تاوانبار تێدا بينين و ههتا هندهكا كريارێن وان ئهنجامداين ژى تێدا بهرچاڤ كرينه. لێ ههر چهوا بيت، ههر ل دهستپێكا سهرهلدانا بهارا ساڵا 1991ێ، كو هينگێ بهرهى كوردستانى و سهرۆك مهسعود بارزانى لێبورينهكا گشتى بۆ ههر كهسهكى دا و گهلهك ژ وان كهسێن كهفتينه دژاتييا مللهتێ خۆ و خزمهتا رژێمێ كرى، پشتى سهرهلدانێ ل خۆ زڤڕين و كهتنه خزمهتا مللهتێ خۆ، بهلێ هندهك ديتر هندى سهرۆكێ رژێمێ ل سهر كورسيكێ، ئهو بهردهوام د بهرهيێ دژاتييا مللهتێ خۆ دا بوون، ههتا پهيكهرێ وى ل بهغدا هاتييه شكاندن و ئێخستن، ژنوى هاتنه بهرهيێ مللهتى. ئهڤ لێبۆرينه بۆ ئهگهرهكێ مهزن كو ئهڤا مه بهحس لێكرى نههێته گۆتن و نڤيسين و گهلهك تشت بوونه قوربانى وێ چهندێ، كو ئهڤه بخۆ ژى خالهكا گرنگ بوو ئهو لێبورين هاتييه دان، ههكه دا رهوش گهلهك خرابتر لێهێت و بيته شهڕێ سهر جادهيان.
بيبليۆگرافيا بهرههمان:
ئهڤێن ل خوارێ وهكو كورته بيبليۆگرافييهكا كورت دهربارهى وێ كريارا هۆڤانه كا چ پهرتووك هاتينه چاپكرن، كو گرێدايى دهڤهرا بههدينانن، ههر چهنده ئهڤه نه ههمى ناڤونيشانن و دبيت گهلهك پتر بن، كو پێدڤييه كهسێن خهمخۆر د ڤى بياڤى دا ب ڤى كارى ڕاببن:
ب زمانێ كوردى:
– رهمهزان حسێن دهشتمرى، بيرهاتنێن ئهنفالا رهش، دهۆك- 1999.
– مهحموود تۆڤى، هيڤى د رۆژێن رهش دا- پێداچوونهك ل سهر رهوشا پهنابهرێن كوردێن ئهنفالكرى ل خيڤهتگهها مێردين، ههولێر- 2006.
– بوبێ ئهسهر، ئهنفال و جينۆسايد، تيپگۆهێز: كرمانجێ چالى، ههولێر- 2009.
– عهلى بهندى، ئهنفالكرنا بههدينان، بهرگێ ئێكێ، دهۆك – 2001.
– ………، ئهنفالكرنا بههدينان، بهرگێ دويێ، دهۆك – 2003.
– ………، ئهنفالكرنا بههدينان، بهرگێ سێيێ، دهۆك – 2008.
– ……….، پرۆژێ ئهنفالكرنا بههدينان د بهڵگهنامێن رژێما بهعس دا، بهرگێ چارێ، ههولێر- 2017.
– . ………………..،كورد قران د ئايديۆلۆژيا بهعسيزم دا، دهۆك- 2010.
– ………، جاشايهتى و پاشايهتى – ديارده – كهلتوور، دهۆك- 2023.
– ……..، ئهمهريكا و ئهنفال، دهۆك- 2023.
– خێرهات عابد سليم. گوهدار عبدالعزيز، رهوشا خواندنێ ل كهمپا مێردينێ، دهۆك- 2002.
– سيامهند محمود سێلكى، ل چيايێ شرينێ ههتا بيابانێت مرنێ، ههولێر- 2007.
– رێبوار رهمهزان عهبدوڵڵا، رهههنده كۆمهڵايهتيهكانى سياسى ڕاگواستنى بارزانييهكان، ههولێر- 2009.
– كرمانجێ چالى. حازم سافيا بلهيى. رازى عادل زنتى، دهرگهههك بۆ ناساندنا جينۆسايدا بارزانيان د ناڤبهرا سالێت 1975- 1991ێ دا، ههولێر- 2009.
– رێكارێ مزويرى، جينۆسايدكردنى بارزانيهكان، ههولێر- 2010.
– رێكارێ مزويرى، ژنێن روسى و ڕاگواستن و ئهنفال و كۆمكوژى، ههولێر- 2010.
– رێبوار رهمهزان عهبدوڵڵا، بارۆڤى له ناوبردنى بارزانييهكان، ههولێر- 2010.
– كرمانجێ چالى، زێوه وارگههێ شههيدان، ههولێر- 2011.
– حازم سافيا يلهيى، جينۆسايدا وارێ شرينێ، ههولێر- 2011.
– رێكارێ مزيرى، ئهنفال و كۆمكوژى و كاريگهريێن دهروونى، ههولێر- 2011.
– رێبوار رهمهزان عهبدوڵڵا، جينۆسايدكرنى بارزانييهكان لهچهند بهڵگهيهكدا، ههولێر- 2012.
– محمد دهشتى، ئهنفال له گهرميانهوه تا بادينان، ههولێر- 2013*.
– عرفان سلێمان ئهلكيشكى، چادرگههـ و خويندنگههـ، دهۆك- 2013.
– رێبوار رهمهزان عهبدوڵڵا، پانۆراماى جينۆسايدكردنى بارزانييهكان له سهدهى بيستهمدا، ههولێر- 2013.
– رێكارێ مزيرى، بيبليۆگرافيا ئهنفال و كۆمهڵكوژى و جينۆسايدى گهلى كورد، ههولێر- 2013.
– رێكارێ مزيرى، جينۆسايدكرنا كوردان ب ديتنا بيانييان، ههولێر- 2013.
– زۆزان ناسر مستهفا، ئۆپهراسيۆنێن ئهنفالێ ل كوردستانێ- دهرئهنجام و كاردانهڤه، ههولێڕ- 2013.
– خالد ئهحمهد بادى، رۆژانێن چادرگهها مێردينێ، دهۆك- 2014.
– ……..، كورد و ئاوارهبوون، دهۆك- 2022.
– …….، كهلها نزاركێ، پشكا ئێكێ، دهۆك- 2023.
– د. محهمهد ئيحسان، جينۆسايدى كورد له عيراق (فهيلييهكان، بارزانييهكان، ئهنفال، ههڵهبجه، بهعهرهبكردن، ههولێر- 2017.
– ئاراس كوردۆ، گوندێ برجينى (رويدانا ئهنفال و كێميا بارانێ) د كهلتۆرێ وى سهردهمى دا، دهۆك- 2017.
– رێبوار رهمهزان عهبدوڵڵا، بيانكوژن، ههولێر- 2019.
– هشيار مرادخان سيتهيى، ئهندازيارێ ئهنفالكرى- مرادخان جانگير رێكانى 1960- 1988، ئورميه- 2019.
– رهمهزان دهشتمرى، كارهساتا شههيدێن گوندك و جهلالان، دهۆك- 2020.
– عبدالعزيز حميد سعيد (حسن عهسكهرى)، كهلها ئالۆكا- بهرخودان و خۆڕاگرى يا شێره ژنێن زيندانكرى، دهۆك- 2020.
– حسێن عوسمان كهلهش، چارهنڤيس – ئهنفالا بادينان و ژيانا پهنابهران ل ئورديگايێن توركيا/ 1988- 1991، دهۆك – 2021.
– سامى بنيامێن رێكانى، بهرپهڕهك ژ ئهنفالا بادينان- دهڤهرا رێكان، دهۆك- 2022.
– مهلهڤانێ بارانى. سهعيد سهلاح ئێكمالهى، گوندێ ئێكمالا بهرخابيرى و ئهنفال، دهۆك- 2022.
– عبدالعزيز شێخ عبدالسلام هاريكى، ئهنفالا بههدينان، دهۆك- 2024.
– ئهدهبيات:
– عهلى شرتى، فهرمانا مەزن و تاڵانێ گران، (هۆزان)، (كهمپا مێردين (توركيا)- 1991.
– عهلى بهندى، ئهنفال د وژدانا ههلبهست و چيرۆكێ دا، دهۆك – 2005.
– حەبيب كهلهش، سێداره و سهدام، (هۆزان)، دهۆك- 2006.
– محسن عبدالرحمن، رياح السموم- قصائد كردية مترجمة، دهوك- 2007.
– مهحموود تۆڤى، ئهنفالنامه، (هۆزان)، زاخۆ- 2008.
– حسن ابراهيم، مهمۆ كهو بهردا، (رۆمان)، كهركووك- 2008.
– حسن ابراهيم، ئهڤين و ئهنفال، (رۆمان)، دهۆك – 2010.
– حسن ابراهيم، سێ گۆشهيا تاوانێ، (رۆمان)، دهۆك- 2013.
– عهلى بهندى، شرينا ئهنفالبوويى، (رۆمان)، دهۆك- 2024.
ب زمانێ عهرهبى:
– البعثه الطبية: رياح الموت (تقرير البعثة الطبية الى كوردستان تركيا، شباط 1989، ترجمة: د. رزگار، دهوك – 1993.
– منظمة ميدل ايست ووچ، حملة الانفال في كوردستان العراق- تدمير قرية كوريمي (تقرير)، ترجمة: د. رزگار (محمود يوسف)، أربيل- 1994.
– رضا زبير زيباري، الانفال والرحلة الشاقة، منشورات مجلة (مهتين/ 1)، دهوك – 1995.
– سلام فواز، الرحيل في المجهول، دهوك – 1998.
– منظمة ميدل ايست ووچ، التطهير العرقي في العراق (كوردستان)- حملة الانفال بحق الكورد، ترجمة: د. رزگار، دهوك- 1999.
الطبعة الثانية، دهوك 2004.
– ؟، الحملة على بادينان واوضاع اللاجئين – دراسة احصائية شاملة (اجريت عام 1989)، (؟-؟).
– منظمة ميدل ايست ووچ، تدمير قرية كوريمي- شهادات شفاهية، وأدلة أطباء عدليين، ترجمة: د. رزگار، اربيل- 2002.
– رؤوف كامل عقراوي (أ. كاوه)، الحملة على وأوضاع اللاجئين، اربيل- 2002.
– رؤوف كامل عقراوي (أ. كاوه)، الحملة على وأوضاع اللاجئين، أربيل- 2007.
– علي نبي صالح الدوسكي، عمليات الانفال في كردستان العراق، أربيل- 2006.
– طارق جمباز، تعرض المسيحيون والايزيديون كأخوانهم المسلمين الى عمليات اىنفال في كوردستان العراق عام 1988، أربيل- 2007.
– د. كاظم حبيب. بهزاد علي آدم، ايديولوجية الانفال، دهوك- 2014.
– القاضي محمد العريبي. بهزاد علي آدم، قرار محكمة الانفال- وثيقة قانونية- سياسية- تأريخية، ؟- 2014.
– محمد أمين ميرزا غلبيشي، رحلة الاحزان- يوميات شاهد عيان على انفال بادينان واوضاع اللاجئين في مخيم دياربكر-، اعدا: الدكتور عبدالفتاح علي البوتاني، اربيل- 2017.
– عبدالله جعفر كوڤلى، الإبادة الجماعية في قرية كوريمي- دراسة قانونية وتاريخية، دهوك- 2019.
– عبدالله جعفر كوڤلى، قرية مێرگهتى- الإبادة الجماعية المنسية (دراسة وثائقية)، دهوك- 2020.
ئهو پهرتووكێن گرێداى دهڤهرا بارزان ژى مه ل گهل يێن دهڤهرا بادينان هژمارتينه، ههتا كو نڤيسهرى ب زارێ كرمانجييا ناڤهراست نڤيسى بيت.
پەراوێز:
– گۆڤارا (مهتين)، خولا دويێ هژمار (127)، تهباخ 2002.
– عهلى بهندى، بيبليۆگرافيا كۆمكوژييا گهلێ كورد، (نههاتييه چاپكرن).
– پهرتوكخانا ناڤهندا خانى.
– ئهرشيفێ من يێ تايبهت.